Onlangs kreeg een informatica-afdeling van een kleine 100 mensen het nieuws dat 2 van hun directe collega’s waren overleden na een strijd tegen kanker. De verslagenheid en de schok was groot bij zowel management als medewerkers. Maar er was een onbekende speler in het spel: Corona, of beter het thuiswerk verplicht door Corona.
Mensen kregen niet meer de kans om te ventileren tegenover collega’s in de coffee-corner en bleven een beetje alleen zitten met hun gevoelens in hun werkhoek in het eigen huis. Ze konden in het beste geval wel praten met hun partner en leden van hun bubble. Maar de dimensie van te kunnen praten met iemand – die de overledene ook kende – viel grotendeels weg. We communiceren al niet graag over ons verdriet en kruipen daar psychologisch gemakkelijk mee weg in het eigen hoekje. Nu zou door Covid en de maatregelen dat communiceren ook alleen digitaal kunnen en dat leek een iets te hoge drempel om te nemen.
“Iedereen gaat anders om met verlies” wordt dan altijd gezegd en dat is deels ook zo. Enkele mensen werd gevraagd om een tekst voor de overledenen te schrijven en die werden in de dienst en later in het gehele bedrijf ook verdeeld. Maar die email kreeg je ook individueel in jouw eigen persoonlijke mailbox, in je eigen werkhoek, in je eigen huis. En daar zit je er dan mee… Maar wat daarna?
We kunnen allemaal een verschil maken in deze tijd van beproeving. We kunnen er zijn voor onze collega’s. Verlies hakt er stevig in; het niet kunnen verwerken kan een nefaste gevolgen hebben voor het individu en het team. Hierbij moeten we elk twee zaken combineren: luisteren én praten.
Dus niet alleen horen, maar actief luisteren. Luisteren met het oogpunt van de ander te laten uitspreken, niet te onderbreken zodat die andere zich begrepen en gehoord kan voelen. Via de digitale kanalen is het nog belangrijker om vocaal te laten horen dat je luistert. Laat dus best je micro open staan, anders krijgt de andere het gevoel van in het luchtledige te praten.
Praten doe je best met het oogpunt van het troosten van de ander en niet te beginnen praten over de eigen gevoelens. Beginnen met “Gaat het wat met jou?” is nooit een slechte start. Maar maak vooral tijd om te luisteren. “Is er nog iets?” geeft mensen de tijd en de ruimte om – eens ze praten – toch nog verder hun ervaringen te verkennen.
Maar hoe kanaliseer je dan al die gevoelens? Een rouwende moet maar één ding doen: (kunnen) rouwen en daar staat geen tijd op. Begrip tonen is essentieel ook en vooral via de digitale kanalen. Begrip wil hier zeggen dat je de ander begrijpt, niet dat je dat gevoel ook hebt. Dat je de ander zijn gevoelens begrijpt en verstaat, niet dat je noodzakelijk hetzelfde ervaart. Het gaat om mee-voelen, niet om mee-lijden.
Je komt al snel terecht bij het rouwproces zoals dat beschreven werd door Elisabeth Kübler-Ross.
Zij beschreef 5 fases waar je als individu maar ook als groep doorgaat. Op kublerrossvlaanderen.be vinden we volgende beschrijving:
Fase 1 Ontkenning: “Dit gebeurt niet bij mij.”
Ontkenning is een bewuste of onbewuste weigering om de realiteit onder ogen te zien. Het is een natuurlijke vorm van zelfbescherming. Het helpt om zelf te bepalen in welk tempo het verdriet wordt toegelaten. We laten niet meer binnen dan we aankunnen. Het grote risico is echter dat sommige mensen blijven echter opgesloten in deze fase.
Door de digitale afstand is het moeilijk na te gaan en te evalueren hoe iemand zich voelt. Zeker als de video functie wordt uitgeschakeld. Hierbij lijkt het me essentieel om de afdeling als groep te mobiliseren om actief collega’s te monitoren in de verschillende online meetings. Zijn mensen stiller dan anders ? Nemen ze minder deel aan brainstormings? Kortom: gedragen mensen zich anders dan dat we van hen gewend zijn.
De coronacrisis is voor ons allen zwaar geweest, maar werd als veel zwaarder ervaren door hen die al zwaar op de proef gesteld werden. Daarom lijken me een aantal 1-op-1 gesprekken essentieel om juist die mensen op te vangen die dreigen uit de boot te vallen. Dit kan door collega’s of management: Iemand uitnodigen om zijn gevoelens te uiten ligt hierbij voor de hand, maar er ook op wijzen dat ze niet alleen staan met dit gevoel en dat het gevoel van ontkenning perfect normaal is als zelfbescherming. Het actief bevragen van mensen in de juiste tone-of-voice is primordiaal: mensen moeten zich begrepen voelen voor ze hun gevoel onder woorden kunnen beginnen brengen.
Een tweede vraag die hierbij naar boven komt is “hoe organiseer je dit via digitale kanalen”? Ook dit kan in (kleine) groepssessies, waarbij leidinggevenden zelf een voorbeeldfunctie kunnen hebben door uiting te geven van hun gevoelens. Dit gebeurt op heel de afdeling, niet alleen met het individu. Het gevoel verwoorden dat door sommige niet verwoord kan worden is belangrijk in die voorbeeldfunctie.
We moeten vermijden dat mensen alleen opgesloten blijven zitten in deze fase.
Fase 2: Woede: “Waarom met mij?”
Als de waarheid tot iemand is doorgedrongen ontstaat er vaak boosheid. In deze periode is de rouwende meestal moeilijk te benaderen. Onder de woede ligt de pijn.
De woede benoemen en catalogeren als normaal maakt het mogelijk om de rouwende toch te benaderen. Onder de woede ligt niet alleen de pijn, maar ook de behoefte aan begrip, troost,…
Mensen aanmoedigen om zich kwetsbaar op te stellen om zo naar het verdriet te kunnen gaan, kan maar alleen gebeuren in een omgeving waar kwetsbaarheid aanvaard wordt en niet gezien wordt als zwakheid. Het is juist die kwetsbaarheid die het verwerkingsproces bevordert.
Ook deze fase houdt een risico in: ook in deze fase lopen we het risico dat mensen opgesloten geraken. Het actief bevragen kan hier gepaard gaan met “Heb je liever dat ik wat met rust laat?” De vraag stellen en ruimte laten om ze te beantwoorden is dikwijls genoeg om een antwoordreflex te bewerkstelligen.
Het spreek van zelf dat authenticiteit onomstotelijk voorop moet staan in al deze communicatie.
Fase 3: Onderhandelen: ”Ik beloof een betere persoon te worden als…”
In deze fase probeert men te onderhandelen. Men belooft het één te doen als er iets anders tegenover staat. Men denkt bijvoorbeeld “Als ik vanaf nu heel aardig ben voor iedereen, dan kan ik vast mijn kinderen nog wel zien opgroeien”. Veelal is de hoop (op herstel) een grote drijfveer.
We moeten ons afvragen of dit de enige manier is om het resultaat te bereiken dat we willen. En of we dat resultaat op deze manier tout court wel kunnen bereiken. Als we eenmaal accepteren dat dit misschien niet de beste manier is om met het verlies om te gaan, kunnen we andere logische manieren bedenken om hier mee om te gaan.
We moeten experimenteren met andere opties. We kunnen altijd terugkeren naar een deze reactie. De sleutel bij het experimenteren is dat we de nieuwe reactie daadwerkelijk herhalen en tijd geven om te zien of het werkt. Maar al te vaak proberen we iets één of twee keer en stellen dan vast dat het niet werkt.
Geef jezelf wat ruimte. Je accepteert een beetje meer van “het mens zijn”, hebt reacties die logisch zijn, en doet je best om veranderingen aan te brengen in de toekomst.
Fase 4: Depressie: ”Ik geef het op.”
Wanneer men de realiteit begint te accepteren komen gevoelens van verdriet, spijt, angst en onzekerheid naar boven. De rouwende is bijna niet meer te bereiken. Men kan behoefte hebben aan het steeds weer uiten van het verdriet. Op de bodem van het verdriet ligt vaak woede. Onderdrukte woede is vaak de oorzaak van een depressie. Daarom ook dat het uiten van die woede zo belangrijk is. Elk gevoel heeft zijn bestaansrecht, het zijn allemaal onderdelen van onze overlevingsstrategie.
Het verdriet gaat meestal gepaard met een enorm energieverlies. De werklust neemt af. Vaak stellen mensen zich existentiële vragen die intern negatief beantwoord worden. Heeft het allemaal nog wel zin? De organisatie kan voor deze zingeving zorgen. Het verlies wordt de katalisator om het team naar een hoger niveau op de behoeftepiramide van Maslov te klimmen.
De piramide van Maslow is een ordening van behoeften op 5 niveaus. Volgens Maslow moeten eerst een aantal fundamentele behoeften vervuld zijn voordat je je als mens verder kunt ontwikkelen.
Het risico is echter dat het verlies een echte depressie triggert. Depressie kan leiden tot slapeloosheid, verhoogde pijngevoeligheid, gewichtsschommelingen, vermoeidheid, vernauwing van de bloedvaten en verlaging van uw libido. Een kenmerk van depressie is de neiging om zichzelf dodelijk te verwonden – dat wil zeggen, een zelfmoordpoging te doen. Depressie is een risicofactor voor zelfmoordgedachten en goede geestelijke gezondheidszorg kan het risico verminderen.
- Zorg dus goed voor jezelf: slaap voldoende, eet voedzaam voedsel en beweeg regelmatig. Drink voldoende water.
- Ben je reeds in behandeling, blijf bij jouw behandelplan. Sla geen sessies over en vertel jouw arts wat wel en niet voor jou werkt. Als je medicijnen gebruikt, neem die dan zoals voorgeschreven.
- Zoek contact met familie en vrienden als je jezelf eenzaam of verdrietig voelt en breng tijd met hen door.
- Bestrijd stress met lichaamsbeweging, meditatie en yoga.
- Leer jezelf beter kennen – zoek jouw sterke kanten en let op wat jouw klachten erger maakt. Hierbij kan een vertrouwenspersoon, arts of therapeut helpen.
Fase 5: Aanvaarding: “Ik ga verder met mijn leven.”
Als iemand voldoende tijd en vaak ook enige hulp heeft gehad om door de genoemde fasen te gaan begint men de realiteit te accepteren. Er komt berusting en men kan onthechten, loslaten. Loslaten is niet hetzelfde als vergeten: Het is het verlies een plaats geven in het leven en verder gaan.
Het beoefenen van aanvaarding betekent het proces en je huidige plaats erin te respecteren, en ook te erkennen dat alles tijdelijk is of kan zijn. Een situatie zien in termen van hoe die je laat voelen helpt om een ervaring als zodanig te visualiseren.
Benader tegenslagen op een positieve manier en omarm hoe ze je laten voelen. Je zult merken dat je gevoelens beginnen te veranderen naarmate je de situatie beter begrijpt. Misschien leer je er zelfs iets van en bereid je je beter voor op de volgende keer.
In situaties als deze lijkt het licht aan het eind van de tunnel te ontbreken. We hebben het allemaal wel eens meegemaakt. Ook al lijkt het misschien onmogelijk, er is altijd wel iets om blij over te zijn. Het zal wat tijd en moeite kosten, maar het ontwikkelen van de vaardigheid om het positieve op te zoeken ligt binnen ieders vermogen.
Het beste middel om je te helpen accepteren is het vermogen om altijd een manier te vinden om gelukkig te zijn en dankbaar voor te zijn.
